ابن‌زیاد ابوالحسن علی بن زیاد تونسیاِبْنِ زیاد، ابوالحسن علی بن زیاد تونسی (د ۱۸۳ق/۷۹۹م)، فقیه و محدث مالکی است. ۱ - اصالتبرخی اصل او را عجمی شمرده‌اند [۱]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
و به گفته برخی عرب و از قبیله «عبس» بوده است. [۲]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۲ - تولدابوالحسن در طرابلس مغرب زاده شد و در تونس سکنی گزید. [۳]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
[۴]
یوسف ابن‌عبدالبر، الانتقاء، ج۱، ص۶۰، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۳ - مشایخنخست در افریقیه از خالد بن ابی عمران استماع کرد و سپس برای فراگیری دانش به حجاز و عراق سفر نمود [۵]
عبدالله مالکی، ریاض النفوس، ج۱، ص۱۵۸، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م.
[۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
و از مالک بن انس، سفیان ثوری، لیث بن سعد و ابن لُهَیعه و دیگران دانش آموخت [۷]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
۴ - شارح مذهب مالکیتاریخ بازگشت وی به افریقیه و مغرب روشن نیست، اما نوشته‌اند که وی نخستین کسی است که جامع سفیان ثوری و موطأ مالک را به مغرب برد و به تفسیر نظارت مالک و شرح مبانی مذهب او پرداخت. [۸]
عبدالله مالکی، ریاض النفوس، ج۱، ص۱۵۸، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م.
[۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۵۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
قاضی عیاض نیز اشاره کرده که مذهب غالب در افریقیه مذهب کوفیان بود تا اینکه علی بن زیاد و برخی دیگر از عالمان آن دیار به مذهب مالک گرویدند و در نتیجه این مذهب در آن‌جا شیوع یافت. [۱۰]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۵۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۵ - مقام علمیشخصیت علمی ابوالحسن و مقام وی را بزرگان و عالمان مغرب ستوده و او را فردی امین و موثّق دانسته‌اند. گفته شده که سحنون او را از همه عالمان آن دیار برتر می‌دانست. [۱۱]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
[۱۲]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
او در موارد اختلاف، مرجع عالمان مغرب بوده است. [۱۳]
عبدالله مالکی، ریاض النفوس، ج۱، ص۱۵۸، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م.
۶ - شاگردانافراد صاحب نامی از وی حدیث شنیده و دانش آموخته‌اند که از آنان بهلول بن راشد، سحنون بن سعید، شجره بن عیسی واسد بن فرات قابل ذکرند. [۱۴]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
[۱۵]
ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص۱۵۲، به‌کوشش احسان‌عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۱۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۲، ص۴۶۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۲، ص۵۸۷، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۸]
عبدالرحمن دباغ، معالم الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۱، ص۲۷۵، تکمیل و تعلیق ابوالقاسم تنوخی، به کوشش ابراهیم شبوح، قاهره، ۱۹۶۸م.
۷ - امتناع از مناصبابوالحسن به رغم مقام و موقعیت علمی و اجتماعی که داشته است، هیچ‌گاه مقام و منصبی را نپذیرفت و هنگامی که روح بن حاتم امیر افریقیه او را برای تصدی قضا به نزد خود فراخواند، از پذیرش آن سر باز زد. [۱۹]
محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، ج۱، ص۲۲۱-۲۲۲، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م.
همچنین آنگاه که امیر تونس و نماینده خلیفه او را برای مشورت در امر قضا و تشخیص صلاحیت کسانی که می‌توانند این منصب را احراز کنند، به نزد خود خواستند، ابوالحسن از همکاری امتناع کرد. [۲۰]
عبدالله مالکی، ریاض النفوس، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م.
۸ - درگذشتابوالحسن ۵ سال پس از مرگ استاد خود مالک بن انس در تونس درگذشت [۲۱]
ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص۱۵۲، به‌کوشش احسان‌عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۲۲]
احمد بن ابی الضیاف، اتحاف اهل الزمان، ج۱، ص۱۲۵، تونس، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و مقبره او در آن‌جا هم اکنون زیارتگاه است.۹ - آثار۹.۱ - مهمترین اثرمهمترین اثر ابوالحسن روایت او از موطأ مالک است که اکنون بخشی از آن باقی مانده و همین بخش موجود با روایت یحیی بن یحیی لیثی که معروف‌ترین روایات موطأ است، اختلافات بسیاری دارد. احتمال داده شده است که این اختلافات ناشی از اختلاف زمان روایت آنها از مالک بن انس باشد. [۲۳]
محمد شاذلی نیفر، مقدمه بر موطأ، ص۶۴.
کتاب موطأ به روایت یحیی بن یحیی در بخشهای الضّحایا، الذّبائح، الصّید و العقیقه با قطعه موجود از روایت ابن زیاد نزدیک است. اختلاف بین این دو بیش‌تر در انتخاب عناوین ، تقدیم و تأخیر عناوین و روایات، زیادت و نقصان برخی احادیث و اقوال و گاه اختلاف در محتوای روایات است. ابن زیاد در روایت خود از موطأ مالک صرفاً به نقل اقوال مالک اکتفا نکرده، بلکه در چندین مورد اجتهاد خویش را نیز بیان داشته و برخلاف نظر مالک و موافق با دیگر مذاهب اهل سنت نظر داده است. [۲۴]
مالک بن انس، الموطأ، ج۱، ص ۱۴۷- ۱۴۸، روایت یحیی بن یحیی لیثی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
[۲۵]
مالک بن انس، الموطأ، ج۱، ص ۱۵۰، روایت یحیی بن یحیی لیثی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
[۲۶]
مالک بن انس، الموطأ، ج۱، ص ۱۹۷، روایت یحیی بن یحیی لیثی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
[۲۷]
مالک بن انس، الموطأ، ج۱، ص۲۲۱، روایت یحیی بن یحیی لیثی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
موطأ روایت ابن زیاد به کوشش محمد شاذلی نیفر نخست در تونس و سپس چندین بار در بیروت به چاپ رسیده که آخرین آن در ۱۹۸۴م بوده است.ابواسحاق شیرازی کتاب خیر من زنته را نیز به وی نسبت داده است. [۲۸]
ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ص ۱۵۲، به‌کوشش احسان‌عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۲۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) احمد بن ابی الضیاف، اتحاف اهل الزمان، تونس، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۲) ابوالحسن علی بن زیاد، موطأ الامام مالک، به کوشش محمد شاذلی نیفر، بیروت، ۱۹۸۴م. (۳) یوسف ابن‌عبدالبر، الانتقاء، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۴) ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، به‌کوشش احسان‌عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۵) محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، به کوشش علی شایی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵م. (۶) عبدالرحمن دباغ، معالم الایمان فی معرفة اهل القیروان، تکمیل و تعلیق ابوالقاسم تنوخی، به کوشش ابراهیم شبوح، قاهره، ۱۹۶۸م. (۷) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۸) مالک بن انس، الموطأ، روایت یحیی بن یحیی لیثی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م. (۹) عبدالله مالکی، ریاض النفوس، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م. (۱۰) محمد شاذلی نیفر، مقدمه بر موطأ. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحسن ابن‌زیاد»، ج۳، ص۱۲۷۹. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دوم | علمای قرن سوم | فقهای مالکی | محدثین اهل سنت
|